عشایر شاهسون؛ از اصالت تا زندگی شیرین - مجله زیتوا

در بخش های متفاوتی از کشور ایران، ایل های مختلفی وجود دارند که این شیوه از زندگی را سال هاست پیش گرفته اند و زندگی سالمی را دنبال می کنند. یکی از مهم ترین و مشهورترین این ایل ها، عشایر شاهسون هستند که در واقع گروهی از ایل های آذربایجانی به شمار می روند و در منطقه دشت مغان و همین طور اردبیل زندگی می کنند. در این مطلب همراه ما باشید تا عشایر شاهسون را بهتر و کامل تر بشناسیم.

عشایر شاهسون در طول تاریخ

گفته می شود که شاهسون ها از سوی شاه عباس اول سازماندهی شده اند تا موقعیت طایفه های ترک قزلباش را فراهم کنند. پیش از این برخی از این طوایف به دستور نادر شاه افشار و توسط رهبری بدرخان از طایفه ساریخان بیگلو متحد شده بودند. در قرن هجدهم به دلیل رقابت های خانواده بدرخان، شاهسون به دو دسته تقسیم شد که بعد از آن با نام های شاهسون اردبیل و مشکین شهر شناخته می شوند.

در زمان حکومت قاجاریه اتفاقات بسیاری در قلمروی عشایر شاهسون رخ داد، به خصوص آنکه در زمان فتحعلی شاه بعد از عقد قرارداد گلستان بین ایران و روس، روس ها در منطقه تالش و قسمت های شمالی مغان ساکن شدند و طبیعتاً این مسئله باعث تهدید سرزمین های قشلاقی شاهسون ها شد. علاوه بر این بر اساس عهدنامه ترکمنچای مرز های ایران از قسمت شمالی محدود شد و در نتیجه آن بخش های زیادی از منطقه قشلاقی عشایر شاهسون از بین رفت.

نحوه کوچ عشایر شاهسون

عشایر شاهشون 6 درصد جمعیت استان اردبیل و 5/ 6 درصد جمعیت عشایر کل کشور را تشکیل می دهند. همان طور که می دانید یکی از ابعاد اصلی زندگی عشایر کوچ است که به دو صورت عمودی یا افقی انجام می گیرد. در استان اردبیل این کوچ به صورت عمودی شکل می گیرد و از کمترین ارتفاع که چیزی حدود متر از سطح دریاست آغاز می شود و تا ارتفاع 4500 متری نیز ادامه پیدا می کند.

این کوچ عشایر شاهسون شامل کوچ بهاره و پاییزه می شود. کوچ بهاره بر اساس عرف و عادت محلی از چیزی نزدیک به 45 روز بعد از سال نو آغاز می شود و تقریباً دو تا سه هفته زمان می برد، این در حالی است که کوچ پاییزه از اواسط شهریور ماه آغاز می شود و 40 تا 45 روز طول می کشد.

معیشت عشایر شاهسون

عشایر شاهسون که ترک زبان هم هستند در زندگی کوچ نشینی خود به دامداری در مراتع سرسبز دشت مغان می پردازند و گوسفند هایی از نژاد مغانی، ترکیب اصلی دام آن ها را تشکیل می دهد، اما این عشایر در کنار دامداری در قالی بافی نیز بسیار مشهور و البته ماهر هستند و قالی و قالیچه های بی نظیری را با هنر و حوصله خود خلق می کنند، به همین دلیل هم امروزه در کنار دامداری از طریق فروش صنایع دستی خود نیز امرار معاش می کنند.

هنر و صنایع دستی این عشایر تنها در بافت قالی و قالیچه خلاصه نمی شود. بلکه آن ها محصولات دیگری هم چون جاجیم، گیوه، پاپوش، خورجین، ورنی، جوال، دستکش، شال گردن، کلاه، توبره، جوراب، زیلو، نمد، حصیر و... را نیز تولید می کنند. جالب است بدانید که طرح های به وجودآمده بر روی جاجیم ها همگی بدون هیچ نقشه و تنها زاییده ذهن خلاق هنرمندان عشایر است.

حالا که بحث از هنر شد بد نیست به موسیقی ایل شاهسون نیز اشاره کنیم. موسیقی متداول در زندگی این عشایر عاشیقی نام دارد و در واقع روایتی از فرهنگ شفاهی، تاریخ حماسه ها، رزم ها و رویداد های مهم تاریخی در منطقه آذربایجان است. اشعار عاشیق ها هجایی هستند و بر اساس تعداد هجا ها و مفهومشان نامگذاری می شوند. از میان مشهورترین اشعار عاشیقی می توان به گرایلی، قوشی، تجنیسی، بایاتی، باغلاما، خلق ماهنسی و... اشاره کرد. در کنار این، عشایر شاهسون در مراسم مذهبی و ملی، عروسی ها، تغزیه و... نیز انواع دیگری از موسیقی را به کار می گیرند.

اسکان عشایر شاهسون

یکی از انواع مسکن عشایر شاهسون ایوان هایی با سازه های چوبی است که از 32، 28 و یا 24 چوب صیقل خورده به چوبوغ ساخته می شود و در نهایت نیز چادری شبیه به یک نیم کره گنبدی شکل را تشکیل می دهد. پوشش خارجی این چادر ها از نمد سفید تهیه شده از پشم گوسفندان است که با فرمول به خصوصی آراسته شده اند. این نمد ها توسط مردان ایل به قطعات منظمی بریده شده و بر اساس اندازه و شکل موردنظر برای چادر ها دوخته می شوند. این پوشش از 5 قسمت اصلی با نام های یانلیق در طرفین، دالیق، تپه لیک و قاپی لیق تشکیل می شود.

نوع دیگری از مسکن مربوط به عشایر شاهسون چیزی به نام کومه است. کومه، مسکنی طوسی رنگ شبیه دالان است که با استفاده از چوبوغ های جنگلی صیقل نشده و نمد های مستعمل ساخته می شود. این کومه ها غالباً به عنوان محل پخت و پز، تولید لبنیات و... مورد استفاده قرار می گیرند.

گردشگری عشایر شاهسون

همان طور که پیش از این نیز اشاره شد، سفر به محل زندگی عشایر شاهسون، طرفداران بسیاری در میان مسافران و گردشگران دارد. بسیاری از افراد بازدید از دشت مغان و عشایر شاهسون را از بهترین تجربیات گردشگری خود می دانند. امروزه تور های گردشگری بسیاری وجود دارند که مسافران را در بازدید از این عشایر همراهی می کنند.

بهترین زمان این بازدید از این محل به لحاظ هوای مناسب و مطبوع، فصل های بهار و تابستان است و توصیه ما این است که برای این کار چیزی حدود یک تا دو روز زمان بگذارید. لازم به ذکر است که سکونتگاه ییلاقی این عشایر حوالی کوه سبلان، رشته کوه بزگوش و حوالی شهر های سراب، اردبیل، مشکین شهر و هم چنین کناره دریاچه نئور بوده و سکونتگاه قشلاقی آنان نیز منطقه مغان هستند.