اصفهان شهر مناره ها - مجله زیتوا

اصفهان شهر مناره ها

اگر مسجد موزه هنر های اسلامی است ، مناره آیینه تمام نمای آن موزه است . در تاریخ معماری مناره ها طراحی و ساخت و نقوش متفاوتی با دیگر آثار دارند . ریشه کلمه مناره در زبان عربی از نار گرفته شده و به معنای مکان معین و محدودی است که بر روی آن آتش روشن میکردند . در کتب مختلف چنین بیان شده که مناره ها به دو دسته تقسیم می شوند . مناره های درون شهری که به عنوان برج دیده بانی از آنها استفاده می شد و قبل از اسلام آتش مقدس زرتشتیان بر روی آنها روشن میشد که این شعله های طلایی می توانست راستا عبور را برای کاروانیان معین کند . مناره های برون شهری برای هدایت مسافران و پیدا کردن راستا از دور دست بوده است .

کاربرد مناره ها در قدیم با توجه به بافت تنگ و پیچ در پیچ بودن شهر و کوچه ها از لحاظ امنیتی و سیستم آّب رسانی بود . استقرار مناره ها محل مساجد را از فواصل دور و نزدیک به مردم نشان میداد و بعد از ظهور اسلام مناره ها جایگاهی برای موذن ها شد .بر طبق برخی گزارشها مسجد حکیم اصفهان که در آغاز مسجد دیلمی بوده ، مناره ای با ارتفاع بیش از صد متر داشته که برخی از منابع تخریب آنرا به مغول و برخی به تیمور لنگ نسبت می دهند . وجود چنین مناره هایی نشان از اهمیت آنها به عنوان یک مرکز دیده بانی و علامت دهی در هنگام دفاع از شهر در برابر دشمنان بود .

مناره ها علیرغم اینکه عناصری لاغر و کم تعادل به نظر میرسند ، بسیار پر دوام هستند . علت این دوام را میتوان در محدودیت بام آن و نفوذ کمتر برف و باران دانست . از طرف دیگر شکل مخروطی و استوانه ای آن عاملی مقاوم در برابر زلزله است . به صورتی که هنگام وقوع زلزله با جذب نوسانات رفت و برگشت نیروهای پرشی پایه از طراز کف تا تراز فوقانی خود از مقدار نوسانات ناشی از زلزله کم می گردد .

از نظر ظاهری مناره ها از پایین به بالا دارای یک ساق هستند که در فراز آن به یک طوق بر میخوریم که به آن گلوگاه مناره میگویند . در بالای گلوگاه قسمتی به شکل چتر قرار گرفته است که به آن نعلبکی میگویند . به بالاترین قسمت مناره هم تاج میگویند که اگر بخش شالوده به آن اضافه گردد میتوان مناره را به پنج قسمت تقسیم کرد .

با توجه به اینکه اصفهان یکی از بزرگترین مراکز تمدنی گذشته ایران زمین بوده (خصوصا در زمان سلجوقی و صفویه) بیشترین تعداد مناره ها را که 17 عدد میباشد در خود جای داده است . وجود مناره ها عمدتا در کنار گنبد مساجد قرار گرفته است .

مناره ها در قدیم مورد توجه سیاحان و گردشگران بوده و در حال حاضر هم مجذوب نماینده ترین بخش از لحاظ ارتفاع ، نوع و سبک معماری ، گره چینی و کتیبه و گچ کاری و کاشی کاری است . (1)

مناره های اصفهان

1) منار جنبان

موقعیت: خیابان آتشگاه

سال تاسیس: قرن 8 هجری

یک بقعه و دو مناره بر روی قبر عمو عبدالله از زهاد و صلحای قرن هشتم هجری بنا شده است.

ویژگی خاص :

ایوان از نمونه بناهای سبک مغول ایران است اما مناره ها در اواخر دوره صفویه به ایوان افزوده شده و با حرکت دادن یکی از آنها هم مناره دیگر و هم تمام ساختمان به حرکت در می آید. در سر راه اصفهان به نجف آباد قریه ای است که آن را کارلادان می گویند. امروز این روستا جزئی از شهر اصفهان به شمار می رود. در این قریه بنائی وجود دارد که مزار یکی از صلحا و زهّاد مشهور قرن هشتم هجری به نام عمو عبدالله کارلادانی است.

تاریخی که بر فراز سنگ عمو عبدالله نوشته شده و سال 716 هجری را نشان می دهد مبین این نکته است که این عارف بزرگ در زمان سلطان (محمد خدابنده) ایلخان مسلمان می زیسته است ایوان منارجنبان یکی از آثار تک ایوانی دوران ایلخانی است اما برخی از محققین عقیده دارند که مناره ها بعداً به ایوان مزبور افزوده شده است.

نکته ای که باعث معروفیت منارجنبان شده و هر مسافری را برای بازدید از آن ترغیب می نماید این است که حرکت دادن یک مناره نه تنها مناره دیگر را به حرکت در می آورد بلکه تمامی ساختمان مرتعش می گردد. بسیاری از معماران و مهندسان درباره جنبش مناره ها به اظهار نظر فنی و مهندسی پرداخته اند اما برخی نیز می گویند هیچ علت منطقی برای تحرک مناره ها ارائه نشده است. دنیاگردانی که به نقاط مختلف دنیا سفر کرده اند در مشاهدات خود مناره هائی را معرفی کرده اند که در نقاط دیگر دنیا همین خصوصیت را داشته اند.

اما قدر مسلم اینکه منارجنبان اصفهان وجه تمایزی با سایر مناره های متحرک دارد و آن این است که گذشته از حرکت مناره ها سایر قسمت های بنا نیز حرکت می نماید. ارتفاع ایوان مقبره عمو عبدالله از سطح زمین بقعه 10 متر و ارتفاع هریک از دو مناره 5/7متر است. در این ایوان مزار عمو عبدالله قرار گرفته است و راه صعود به بام و مناره ها نیز از طریق درگاه کوچکی است که با پلکانی مارپیچ به بام مربوط می گردد.

2) ساربان

زیباترین و بلند قامت ترین مناره اصفهان

موقعیت: خیابان سروش

سال تاسیس: قرن 6 هجری

از زیباترین مناره های عهد سلجوقی است. تزئینات آجری و کاشی کاری معرق به خط کوفی است . ارتفاع این منار 54 متر است در سه طبقه و بدون پایه ساخته شده است.

یکی از مناره های مشهور اصفهان که شباهت کلی با مناره مسجد علی دارد مناره ساربان است. مناره ساربان در سه طبقه و بدون پایه ساخته شده است. ارتفاع مناره 54 متر است که از قسمت بخش پائینی، بخش میانی و بخش فوقانی تشکیل شده است.مناره ساربان با آجر چینی برجسته و بعلاوه آجرهای تراشیده و کاشیکاری معرق به سبک خط کوفی ریحان تزئین شده است.کتیبه های موجود در مناره ساربان سه عدد هستند که با خط کوفی نوشته شده اند. این کتیبه ها در زمانی که مورد آنالیز یکی از محققین قرار گرفته سالم نبوده و عوامل جوی مانند سرما و گرما و تابش آفتاب اثر بسیار بر روی آن گذاشته بودند.به هر حال مفاد کتیبه اول که با کاشی های آبی رنگ ساخته شده شامل عبارات مذهبی است.

در دومین کتیبه که آن نیز به کاشی آبی مزین است، آیه 33 از سوره فصلت آمده است. (این آیه در مناره سین نیز نوشته شده است). سومین کتیبه به خط کوفی مربع با آجر تراشیده بر زمینه ای از کاشی های آبی ساخته شده و در آن از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) و خلفای راشدین یاد شده است. این مناره تاریخ ندارد اما به علت شباهت بی میزان آن با مناره مسجد سین از نظر تزئینات و بعلاوه از لحاظ معماری و نحوه نگارش کتیبه ها سال ساخت آن بین سالهای 525 تا 550 هجری قمری است.

3) مسجد امام

در مسجد امام اصفهان واقع در میدان امام چهار منار بسیار زیبا دیده می گردد که شاهکار معماری عصر صفوی است و از نظر کاشیکاری و تزئینات دیگر از شاهکارهای هنری محسوب می گردد. دو منار آن که در طرفین گنبد قرار گرفته است، هر کدام به ارتفاع 48 متر است. ارتفاع هر یک از دو منار دیگر که در سر درِ مسجد قرار گرفته 42 متر است. نقوش اسلامی این دو منار به صورت ختایی شطرنجی بر روی زمینة فیروزه ای می باشد. هنر معماری این منارها طوری است که از قیصریه آنها را رو به روی هم می بینیم.

4) مسجد علی (علیه السلام)

خوش ترکیب ترین و سالم ترین مناره مرتفع شهر اصفهان

موقعیت: میدان قیام محله هارونیه

سال تاسیس: قرن 6 هجری

این مناره متشکل از سه بخش است که از پائین به بالا نازکتر و کوتاهتر می گردد. ارتفاع مناره حدود 40 متر است. دارای 4 کتیبه به خط کوفی است که سه کتیبه با کاشی و یکی با آجر تراشیده شده است.

جالبترین مناره موجود در اصفهان مناره مسجد علی است سیاحان و دنیاگردان و محققین بسیاری در باره آن مطلب نوشته اند. مشهورترین آنها پیترو دولاواله، ژان شاردن، اوژن فلاندن، پاسکال کُسْتْ، مادام دیولافوآ، پرفسور هرتسفلد و دیگران می باشند. به هر حال برخی از محققین این مناره رفیع و زیبا را متعلق به هارون ولایت می دانند، در حال حاضر این مناره جزء مسجد علی است. اما آنچه محقق است اینکه این مناره در زمان سلجوقیان ساخته شده است. مناره مسجد علی متشکل از سه بخش است. که از پایین به بالا نازکتر و کوتاهتر می گردد ارتفاع مناره در حدود 40 متر است.

مناره مسجد علی دارای 4 کتیبه به خط کوفی مربع است. سه تا از این کتیبه ها با کاشی آبی رنگ و چهارمی که پایین تر از سه کتیبه دیگر است با آجر تراشیده ساخته شده است. در سه کتیبه اول عبارات مذهبی به صورت تکرار نوشته شده اما در چهارمین کتیبه آیه 16 از سوره آل عمران آمده است. سال ساخت مناره مسجد علی دقیقاً معلوم نیست. اما کارشناسان سال ساخت آن را بین سالهای 515 تا 525 هجری قمری می دانند.

5) چهل دختران

با هویت ترین مناره شهر اصفهان

موقعیت: خیابان سروش

سال تاسیس: 501 هجری(دوره پادشاهی سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی)

از نظر قدمت دومین مناره تاریخ داری است که در ایران شناخته شده است. ارتفاع 24 متر که با پایه جمعاً 29 متر است

تزئینات آجری است و به سه کتیبه مزین است که دو تای آن به خط کوفی و یکی به خط نسخ است.

مناره چهل دختران در محله جوباره قرار گرفته و از نظر قدمت دومین مناره تاریخ داری است که در ایران شناخته شده است. این مناره رفیع که از آجر ساخته شده میله ای مدور به ارتفاع 24 متر است که با پایه جمعاً 29 متر ارتفاع دارد. مناره چهل دختران به سه کتیبه مزین است که دو تای آنها به خط کوفی و یکی به خط نسخ است.

اولین کتیبه که به خط کوفی است شامل آیات 2، 3 و 4 از سوره طه است. کتیبه دیگر که به خط نسخ است، شامل عبارات مذهبی است که قسمت هائی از آن محو شده است. سومین قسمت که به خط کوفی است تاریخ 501 هجری را برخود دارد. بیشتر پژوهشگران ارزش اصلی کتیبه های این مناره را در خط نسخ آن میدانند چرا که این ویژگی منار چهل دختران را منحصر بفرد کرده است.

6) دو مناره دارالضیافه

خوش نقش ترین دو مناره مظفری

موقعیت: خیابان کمال

سال تاسیس: قرن 8هجری

سبک تزئینات بنا آن را به دوره مغول مربوط می نماید .این دو مناره تزئینات کاشی کاری نیز دارند و سر در مهمانسرای مشهوری بوده اند که به امیر یا پادشاهی در قرن هشتم تعلق داشته است .

در محله جوباره در طرفین کوچه ای که از قدیم به نام حاج کاظم معروف بوده دو مناره مدور قرار گرفته است که دارای تزئینات مقرنس کاری هستند. سبک تزئینات بنا آن را به دوره مغول مربوط می نماید. کتیبه های این دو مناره به خط نسخ است.

تحقیقات و آنالیز های پژوهشگران در باره این دو مناره بیانگر این نکته است که قدمت آنها به ربع اول قرن هشتم هجری می رسد و بقایای یک مجموعه بزرگ می باشند که در قرن چهاردهم میلادی زمان حکومت سلطان محمد خدابنده معمور، برقرار و آباد بوده است.

7) باغ قوشخانه

یکی از ظریف ترین و پر تزئین ترین مناره های اواخر عهد ایلخانی

موقعیت: میدان قدس خیابان زینبیه

سال تاسیس: قرن 8 هجری

وجه تسمیه آن به باغ قوشخانه به مناسبت مجاورت آن با یکی از باغ های سلطنتی دوره شاه عباس اول صفوی است که گویا بازهای شکاری پادشاهان صفوی در این باغ نگهداری می شده اند .این مناره روزگاری در بیرون از دروازه طوقچی قرار داشت. این مناره در قدیم یکی از دو مناره ای بوده که در طرفین مسجدی به نام مسجد بابا سوخته یا مصلی قرار داشته و یکی از آنها از بین رفته است. علت آن که این مناره به نام باغ قوشخانه معروف شده این است که در دوره قبل از صفویان و هنگامی که اصفهان مرکزیت داشته و مرکز بوده است در این محل باغی بوده که قوشهای سلطنتی را در آن نگهداری می کرده اند.

ارتفاع مناره در حدود 40 متر است و پلکان آن معمولی است. کتیبه مناره به شکل گردنبند است که قسمتی از آن خراب شده و با خط نسخ و کاشی های معرق سفید و لاجوردی و فیروزه ای تزئین شده است. با توجه به تزئینات و نحوه معماری زمان ساخت آن را مربوط به دوران مغول می داند.

8) خواجه نظام الملک

این منار بلند در محلّه دردشت قرار گرفته است و در نهایت انسجام و زیبایی ساخته شده است. این منار به قدری رفیع است که آن را ستون قبة آسمان می نامند. این منار یادگار دوران سلجوقی است.

9) ته برنجی

در محلّة سید احمدیان مسجد قدیمی معروفی وجود دارد به نام مسجد محلّه. این منار حدود هشتصد سال قبل در این مسجد ساخته شده و چون پوششی از برنج، کف و قسمت تحتانی آن را پوشانیده به منار ته برنجی معروفیت یافته است. از خصوصیات دیگر این منار آنکه، برخی معتقدند چنانچه زنهای عقیم به بالای این منار بروند و مراسم مخصوصی انجام دهند، پس از چندی باردار و صاحب فرزند می شوند.

10) گلبار

این منار که به نام منار خواجه عالم نیز معروفیت دارد در محلة سید احمدیان واقع شده و از نظر معماری بسیار جالب توجه است. می گویند این منار را شاگرد معمار اصفهانی، پنهان از استاد خود که در هارون ولایت مشغول ساختن منار دیگری بوده، ساخته است. شاگرد دو راه پله در منار ساخته و یکی از راهها را از نظرها مخفی کرده است، پس از انتها کار، استاد جهت نظارت آن می آید و به اتفاق شاگرد، بالای منار می رود. در بازگشت شاگرد بعد از پلة چهارم از راهرو مخفی پایین می آید و به کار مشغول می گردد. هنگامی که استاد او را پایین منار می بیند، تعجّب می نماید و پس از اطلاع از جریان کار، شاگرد را مورد تشویق قرار می دهد. میان مردم در خصوص بناهای تاریخی یا برخی پدیده هایی که غیرقابل درک باشند افسانه های زیادی رایج است. مثلاً مردم اصفهان معتقدند گنج خسروانی زیر این منار دفن است و ماری به بزرگی یک گوسفند که طلسم شده، از آن محافظت می نماید.

11) مسجد شعیا

در شمال غربی امامزاده اسماعیل و در حاشیه شمال شرقی خیابان هاتف مسجد شعیا قرار گرفته است. در یکی از دیوارهای این مسجد پایه بلند و هشت ضلعی این مناره قرار گرفته است. ساختمان مناره متعلق به عهد سلجوقیان است و به احتمال زیاد در قرن ششم هجری ساخته شده است. به این مناره مدور در ارتفاع 3/5 متری بعد از پایه بعداً گلدسته ای اضافه شده است. مناره مسجد شعیا از آجر است و فاقد کتیبه یا تزئینات دیگر است. مناره مسجد شعیا به لحاظ در برداشتن آجرکاری دوران سلجوقی از اهمیت برخوردار است.

12) مسجد آدینه

در مسجد آدینه اصفهان دو منار بلند و زیبا وجود دارد. هر دو کاشیکاری هستند و در قسمت در ورودی قرار دارند. این منارها در زمان سلاجقه ساخته شده اند.

13) هارون ولایت

همان طوری که خود هارون ولایت از نظر معجزه داستانهای شنیدنی دارد، این منار زیبا و رفیع را نیز صاحب کرامت می دانند! این منار به دستور سوگلی شاه اسماعیل ساخته شده است. بالای این منار دو سنگ آسیای بزرگ به جدار آن چسبیده است که بندبازها آن را بالا برده و در کنگره های منار نصب کرده اند.

14) شاخ

این منار در محلّة دردشت واقع است. منار در وسط میدانی قرار گرفته است که اطراف آن دکانهایی ساخته شده است. محیط این منار بیست پا و ارتفاع آن شصت پاست. این منار از آجر و آهک ساخته شده است. قسمت بالای منار تا پایین آن پوشیده از کلّة شکار می باشد. این منار عجیب یادگار یکی از شکارهای شاه اسماعیل یا شاه طهماسب صفوی است.

15) دشتی

این منار در جنوب شرقی اصفهان بنا شده و مربوط به عهد مغول بوده است. در سال 1294 هجری این منار را خراب کردند و آجرهایش را صرف ساختن کاروانسرایی در همان محل نمودند.

16) شیخ مسعود

در محلّة دردشت، قبرستانی وجود داشت به نام شیخ مسعود که بقعه و آرامگاه او در آن گورستان بوده است. آن قبرستان دو منار بلند داشته که از بین رفته، محل این قبرستان در نزدیکیهای طوقچی کنونی است.

17) مسجد سین

قریه سین از روستاهای بخش برخوار است که در 6 کیلومتری شمال گز واقع شده است در این قریه مسجدی است که با مناره اش مربوط به زمان سلجوقی است. این بنا قدیم ترین بنای اسلامی دارای تاریخ با نمای کاشیکاری است که تا کنون در ایران شناخته شده است. مناره سین از نظر فنون به کار رفته در ساختمان شباهت بسیاری با مناره غار دارد. براین مناره دو کتیبه به خط کوفی نقش شده است. یکی بر بالای منار با کاشی آبی و دیگری در پایین با آجر تراشیده.

مفاد کتیبه اول آیه 33 از سوره فصَلت می باشد. اما در کتیبه دوم نام بانی مناره به نام ابواسماعیل محمد بن الحسین بن علی بن زکریا و تاریخ 526 هجری قمری آمده است. یکی از محققین و پژوهشگرانی که در باره مناره های ایران تحقیقات جامعی کرده در باره تاریخ این مناره می نویسد : این تاریخ قدیمی ترین تاریخی است که تا کنون بر بنائی ایرانی با تزئینات مینائی رنگ کشف شده است.

18) زیار

با پنج مقطع متمایز ساختاری از عصر سلجوقی

دهکده زیار در 33 کیلومتری مشرق اصفهان و در ساحل جنوبی زاینده رود واقع شده است. مناره زیار بر روی تکه پایه آجری و هشت گوشه در سه طبقه بنا شده است. دو طبقه فوقانی مناره با استفاده از شیوه قطار بندی تزئین شده است، در پایه مناره مسجدی وجود داشته که اثری از آن در دست نیست.

مناره زیار تنها نمونه مناره های سه طبقه اصفهان است که تغییرات کمتری در آن راه یافته است ارتفاع مناره بیش از 50 متر است.منار زیار فقط یک کتیبه دارد که در آن آیه 33 از سوره فصلت به خط کوفی نوشته شده است.

از نظر قدمت با توجه به شباهت آن با مناره ساربان و بعلاوه با در نظر گرفتن نوع تزئینات آن مربوط به سالهای 550 تا 688 هجری است. اما این تاریخ نمی تواند دقیق باشد.

19) گار با دو دستگاه پله

دهکده گار که مردم محل آن را جار تلفظ می نمایند در 22 کیلومتری مشرق اصفهان در ساحل جنوبی زاینده رود واقع شده است.

این مناره میله ای است مدور و منفرد که مصالح آن آجر است و بر پایه ای 8 ضلعی بنا شده است. منار غار فاقد تزئینات بوده و ملات به کار گرفته شده مخلوطی از گچ و ماسه است. در قسمت فوقانی 4 ضلع پایه کتیبه ای به خط بسیار ساده است که شیوه نگارش آن همان سبکی است که در اواخر قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری در اصفهان معمول بوده است. مضمون این کتیبه که به زبان عربی است این است که مناره به دستور سید الرؤساء القاسم بن احمد بن اباالقاسم در تاریخ 515 ساخته شده است. خطوط بدنه مناره بر زمینه شطرنجی آجری جمله الملک لله تکرار شده است.

20) برسیان

این مناره یکی از قدیم ترین مناره های ایران است که در میان مناره های اصفهان که دارای تاریخ هستند سومین اثر به شمار میرود.

روستای برسیان بر ساحل شمالی زاینده رود و در شرق اصفهان قرار گرفته است. این مناره به شکل ستونی مدور است که با آجر و ملات گچ ساخته شده است. مناره سکو پایه ندارد. قطر منار در سطح زمین 75/5 متر و ارتفاع آن 55/34 متر است. پلکان مارپیچ مناره از داخل مسجدی آغاز می گردد که بعدها ساخته شده است. مناره برسیان فاقد کاشیکاری است. تزئینات این اثر به هزارباف معروف است که با آجر نقوشی به شکل لوزی هایی می سازند که به مربع نزدیک است.

کتیبه این مناره به خط کوفی است که آیه 76 از سوره حج با تاریخ 491 هجری قمری درآن آمده است. بیشتر کارشناسان و محققین شیوه آجر چینی این مناره را یکی از برترین نمونه های صنعت آجر چینی دوران سلجوقی در قرن پنجم می دانند.

21) رهروان

نزدیک ترین مناره منفرد خارج از شهر اصفهان

در 6 کیلومتری شمال شرقی اصفهان روستای رهروان یا راهروان واقع شده است. مناره ای که به همین نام نامیده می گردد در میان مزارع این روستا قرار گرفته است. این منار بر روی تک پایه ای کوتاه، مربع و آجری در دو طبقه برپا شده است. این مناره در حدود 30 متر ارتفاع دارد.

از نظر قدمت سال ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. اما آنالیزهای محققین و کارشناسان، تاریخ بنای آن را به بعد از مناره های مسجدعلی و ساربان و زیار مربوط میکند. کتیبه ای به خط نسخ به کاشیهای آبی قسمت فوقانی مناره رهروان را تزئین کرده است.مفاد این کتیبه جمله (لااله الاالله، محمدرسول الله مخلصاً) می باشد.

22) گز

این منار در منطقة برخوار اصفهان قرار گرفته است و یادگاری از دوران سلاجقه است که در قرن ششم ساخته شده است.

پی نوشت :

(1) برگرفته از روزنامه اصفهان زیبا 05/06/1386

منبع : http://www.isfahan.ir

منبع: راسخون