روایت جالب طراح صحنه زیرخاکی از سختی بازسازی دهه 50، خدابخشی: زیرخاکی انعکاس زندگی خودمان در آن سال ها است - مجله زیتوا

جهت دریافت خدمات قیمت بازسازی ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. از طراحی پلن بازسازی تا اجرای جز به جز بازسازی منزل، ویلا و ساختمان اداری تخصص ماست.

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگاران،سید مرتضی حسینی ـ با پخش سیزدهمین قسمت از زیرخاکی به عنوان سریال ماه رمضان شبکه یک سیما، 10 قسمت دیگر به انتهای این مجموعه تلویزیونی باقی مانده است.

زیرخاکی جدیدترین تجربه کارگردانی جلیل سامان است که نام رضا نصیری نیا را به عنوان تهیه نماینده در کنار خود می بیند. داستان این سریال 23 قسمتی که بخش عمده آن در فضای دهه پنجاه می گذرد، درباره مردی است که دنبال زیرخاکی است و برای یافتن این گنج درگیر ماجراهای طنزی می شود.

پژمان جمشیدی بازیگر اصلی سریال است و ژاله صامتی، هادی حجازی فر، گوهر خیراندیش، ایرج سنجری، نادر فلاح، اصغر نقی زاده و بازیگر خردسال رایان سرلک دیگر بازیگران آن به شمار می آیند.

یکی از ویژگی های خاص این سریال استفاده از لوکیشن های متعدد است که همگی به سال های خاتمهی دهه پنجاه تعلق دارند. این تنوع لوکیشن ها و وفور صحنه های لانگ شات، حضور افراد پرتعداد و عناصر فیزیکی را اجتناب ناپذیر می نماید. این شرایط با توجه به بستر زمانی داستان که به اواخردهه پنجاه باز می شود، کار را برای کارگردان و طراح صحنه سریال (محسن خدابخشی) سخت نموده است.

در کارنامه کاری این طراح صحنه سینما و تلویزیون، حضور در سریال هایی همچون مردان آنجلس، یوسف پیامبر(ع)، سرزمین کهن، نردبانی بر آسمان، پنجمین خورشید، حُجربن عدی و زیرهشت و فیلم های سینمایی مانند محمد(ص)،تنگه ابوغریب، شکلات داغ، آدمکش، ماجرای نیمروز (رد خون) آرایش غلیظ و خاتمه نامه نیز دیده می شود.

خدابخشی که زیرخاکی اولین تجربه همکاری او با جلیل سامان محسوب می شود، انرژی مضاعف و تمهیدات ویژه ای برای طراحی باورپذیر صحنه های مربوط به چهار دهه پیش اندیشیده است.

این تمهیدات علاوه بر طراحی، شامل تأمین ابزارها و آکساسوارهای مربوط به آن دوره زمانی و طراحی خیابان ها و کوچه ها و البته معماری و چینش داخلی خانه های مورد احتیاج سریال داستان می شود. این فضاسازی از نکاتی است که در طول پخش سریال موردتوجه مخاطبان و منتقدان نیز نهاده شده است.

در همین ارتباط، گفتگویی با محسن خدابخشی طراح صحنه این سریال داشته ایم که در ادامه از نظر می گذرانید.

خبرنگاران: در آخرین آمار ارائه شده توسط واحد نظرسنجی سازمان صداوسیما، سریال زیرخاکی پربیننده ترین سریال ماه رمضان سال جاری بود. فارغ از داستان و کیفیت بازی بازیگران، به نظر می رسد فضاسازی و طراحی صحنه این سریال هم نظر بینندگان را به خودجلب نموده است.

خدابخشی: خوشحالم که طراحی صحنه این سریال موردتوجه مردم نهاده شده است. طبیعی است که هیچ کاری به صورت مطلق و 100درصد ایده آل نیست، اما کوشش من و همکارانم در گروه طراحی صحنه زیرخاکی این بود که بتوانیم با فضاسازی درست در خدمت فرایند کلی سریال باشیم.

این شب ها گاهی پیش آمده که خود من با دیدن سریال در جاهایی می گویم کاش کمی بهتر می شد و بیشتر وقت می گذاشتیم.با این حال با توجه به حجم کار و فرصت اندکی که در اختیار داشتیم، فکر می کنم زیرخاکی از حیث طراحی صحنه نمره قبولی گرفته است.

من و همکارانم در بخش طراحی صحنه کوشش خودمان را کردیم. از اینجا به بعد هم به نظر مخاطبان و دوستان صاحبنظر بستگی دارد که چقدر کار را بپسندند. این چیزی نیست که من خیلی بخواهم در آن اغراق کنم و شاید یک مقدار ناخوشایند باشد.

خبرنگاران: پیش از شروع کار و با توجه به این که داستان این سریال در فضای 40 سال پیش می گذشت نگاهتان به طراحی صحنه آن چگونه بود؟

خدابخشی: در صحبت های اولیه آقای نصیری نیا و آقای سامان درباره طراحی صحنه این نتیجه رسیدیم که درست است که باید حواس مان به هزینه ها باشد، اما کیفیت را فدای هزینه نمی کنیم. جا دارد از آقای نصیری نیا و آقای سامان به خاطر دید ویژه ای که در بخش طراحی صحنه داشتند و به آن اهمیت می دادند تشکر کنم. شاید کمتر تهیه نماینده و کارگردانی این قدر به بخش صحنه اهمیت بدهد.

گاهی مجبور بودیم دو ماه صبر کنیم تا بازیگری دوباره به جمع ما اضافه شود؛مجدداً وسایل خانه را می چیدیم که پلانش را بگیریم و این زحمت ما را دوچندان می کرد

آقای سامان خودش دوست داشت که عیار طراحی صحنه بالا باشد. بارها به من می گفت که توقعت را پایین نیاور و هر چیزی که فکر می کنی ضروری است اعلام کن تا به لحاظ کیفی کار خوبی داشته باشیم. ما هم واقعاً کوشش مان کردیم که به موازات کنترل هزینه ها، کار باکیفیت شود.

وقتی برای شروع کار به توافق رسیدیم،ابتدا یک زیرزمین در دفتر کار آقای نصیری نیا را به عنوان انبار وسایل درنظر گرفته بودند. من به دوستان گفتم که با توجه به حجم این فیلمنامه ای که بیش از 70 لوکیشن دارد، به یک انبار بزرگ احتیاج داریم. یک انبار به مساحت 400 مترمربع که ارتفاع آن از کف هم 6 متر بود اجاره کردیم و همه وسایل در آنجا دپو شد. خاطرم هست آقای سامان یک روز به آنجا آمده بود و گفت من تا به حال 30دستگاه دوچرخه قدیمی را یکجا ندیده بودم!

خبرنگاران: در فرایند تحقیق برای طراحی صحنه این سریال بیشتر از چه منابعی بهره بردید؟

خدابخشی: نمی توانم صرفاً به یک مورد اشاره کنم. مطبوعات آن دوره را به خوبی آنالیز کردیم. بیشتر، فیلم های مستند مدنظر من بود. علاوه براین، عکس های آن دوره حتی برخی عکس ها در آلبوم های خانوادگی که خیلی جزئیات خوبی از داخل خانه ها و نماهای بیرونی به ما می دهند یا عکس هایی که در سفرها و تفریحات خارج از شهر گرفته اند مورد استفاده ما نهاده شد.

خبرنگاران: از سختی های طراحی صحنه زیرخاکی برایمان بگویید.

خدابخشی: طراحی فضای دهه پنجاه و شصت به نسبت کارهایی که مثلاً به تاریخ صدر اسلام یا دوران پیش از قاجار مربوط می شود خیلی سخت تر است. معمولاً فرآیند طراحی، برنامه ریزی و اجرا، ضبط را کُند می نماید. در چنین کارهایی گاهی برای دریافت یک دقیقه از سکانس خیابانی، یک روز وقت صرف می شود. پیش از شروع ضبط و در مرحله برنامه ریزی، من دیدم حدوداً 40 سکانس خیابانی داریم، طبیعی است که برای این حجم از کار، مقدور نبود که 40 جلسه تصویربرداری در خیابان ها لحاظ شود. قرار بود کل سریال در چهار ماه ضبط شود. این کار را برای ما خیلی سخت نموده بود.

الان در سطح شهر تهران بعید است خیابانی را پیدا کنیم که بتوانیم بدون لکه گیری صحنه یا جلوه های رایانه ای پس از فراوری، دوربین را به ماشین ببندیم و ماشین 100 متر برود و پلان بگیریم.

من به تهیه نماینده و کارگردان پیشنهاد دادم خیابان ها را به صورت پلاتو طراحی کنیم. پلاتویی درست کردم که یک خیابان حدوداً 300 متری را در بر می گرفت. همه زوایا و مغازه های این خیابان چیده شده بود و برای مرحله جلوه های ویژه رایانه ای دیگر کار چندانی باقی نماند. حتی در آن لانگ شاتی هم که شما می بینید که اتوبوس دو طبقه درحال حرکت است، شاید آنجا 10 درصد از کار را با سی جی و جلوه های ویژه در آورده ایم و بقیه طراحی حقیقی است.

خیابان ها به صورت صفر تا صد طراحی شد که زحمت زیادی هم داشت. ما فقط حدود 80 تابلوی مغازه ساختیم آنهم با هزینه بسیار کم. در نتیجه، در کمتر از یک هفته آن سکانس های خیابانی را گرفتیم که هم از نظر زمانی و هم هزینه یاری زیادی به پروژه کرد.

در سکانس های مربوط به کوچه پس کوچه های جنوب شهر، شرایط فراوری به راحتی مهیا نبود چون منطقه مسکونی بود و در آنجا زندگی می کردند. نمی شد سر و ته کوچه را ببندیم و یک هفته برویم آنجا کار کنیم. وسایل دکور پشت وانت بود، گروه طراحی صحنه توی کوچه ها دکور می زد و می رفت، پشت سرش فیلمبرداری می کردند. دوباره گروه برمی گشت جاهایی را که قبلاً کار نموده بودیم جمع آوری و مرتب می کرد، دوباره کوچه بعدی و همین طور پشت به پشت؛ خود من هم سر صحنه درگیر این چیزها بودم.

در شهرک سینمایی،در دو بخش کمبود داریم: یکی بخش دکور و دوم بخش لوکیشن

هم خود ما و هم اغلب مخاطبان، دهه پنجاه و شصت شمسی را درک نموده و فراتر از آن گاهی تک تک جزئیات مثل لباس ها، وسایل خانه، نوع ماشین ها، پلاک خانه ها، معماری، شکل پول ها و اجناس مغازه و... را به یاد دارند.حتی در برخی خیابان های مشهور می دانند که مثلاً در فلان سال این درخت یا ساختمان در آنجا قرار نداشت.

خبرنگاران: در سکانس های داخلی هم توجه به جزئیات به خوبی دیده می شود؛ در این بخش چه کارهایی کردید تا در خروجی کار به این نتیجه برسید؟

خدابخشی: گالری هایی که در بیرون آکسسوار اجاره می دهند و به صورت شخصی هستند، خیلی اوقات وسایلشان ناقص است. یعنی این جوری نیست که مثلاً خانه فریبرز را می خواهیم بچینیم، برویم بگوییم خب این لیست آکسسوار ماست، شما به ما بدهید ما بچینیم! شاید خانه فریبرز در حد 10 یا 15 قلم از وسایلش اجاره ای بود. این لوکیشن بیش از 300 نوع وسیله احتیاج داشت، از خرده ریز و قاشق و چنگال بگیر تا کمد و اسباب بازی و فرش و پشتی.

من و همکارانم در گروه طراحی صحنه با توجه به تجارب قبلی، به بازار رفتیم و با کمترین هزینه وسایل را تهیه کردیم.

ما به اقتضای داستان چند جابه جایی لوکیشن هم داشتیم که این کار طراحی صحنه را سخت تر کرد.حتی موزائیک های کف خانه، در و پنجره، دستگیره، نوع گل و گیاه، کلید و پریزی هم که می بینید همگی فکر شده بود. خیلی از لوکیشن های ما این شرایط را نداشت و ما تغییرش دادیم.

تقریباً همه چیز را بازسازی کردیم. برای آماده سازی خانه فریبرز در قسمت های اول، مجبور شدیم دیوارهایش را بتراشیم و نرده هایش را عوض کنیم.کاشی کاری داشتیم، آشپزخانه، توالت، سیمان های حیاط و... حتی سبزی های باغچه را از دو ماه قبل کاشتیم چون سکانسی بود که پریچهر باید از باغچه ریحان می چید.

در خانه فریبرز، وسایل خیلی با جزئیات چیده شده، ما داخل همه کمدهای دیواری و کابینت ها را چیده ایم. کاشی های گلدار آشپزخانه یا سرویس بهداشتی را دانه به دانه کارنموده ایم چون از آن مدل کاشی ها دیگر سالهاست که فراوری نمی شود. حمامی که فریبرز چند بار در آنجا دستگیر شد، اصلاً آن جوری نبود؛ اینها همه بازطراحی شده است.

مثلاً آن کمد که درش افتاد، من خودم یک شب در سایت های فروش اجناس دست دوم دنبال پُشتی می گشتم، آن کمد را پیدا کردم و با قیمت بسیار کمی خریدم! هنوز هم آن را داریم، یعنی گفتم آقا اگر نخواستید هم من این را از شما می خرم می برم. یک سری وسایل واقعاً کمیاب است. به راحتی نمی شود برویم به مغازه و بگوییم آقا دوتا کمد دیگر از این مدلی به ما بده! نسلش دارد تمام می شود، موتور گازی دیگر فراوری نمی شود و پیداکردنش هم سخت است.

خبرنگاران: به نظر می رسد از چندین جهت ومنبع وسایل را تهیه نموده اید!

خدابخشی: بله و کار سختی هم بود. یک سری از این وسایل که در آشپزخانه یا اتاق فریبرز دیدیم را خودم آوردم و از وسایل قدیمی ای است که در خانه دارم و به شدت هم به آنها علاقه دارم. همه اینها تجدیدخاطره است؛ ما با اینها بچگی کردیم و بزرگ شدیم. من تجربه های زندگی خودم را در طراحی صحنه زیرخاکی منعکس کردم. ما با این وسایل زندگی نموده ایم. اینها انعکاس حس و حال خودمان بود.

مثلاً آن تاب طنابی که کاوه رویش می نشست و بازی می کرد، همان تابی بود که من در کودکی در خانه داشتم؛ یا آن سکانس بازی کاوه با توپ پینگ پنگ روی سوت دیگ زودپز، تجربه کودکی خود آقای سامان بود. بادکنکی که کاوه در آن آب می ریخت سرگرمی خیلی از ما متولدان دهه پنجاه و شصت به حساب می آمد!

خبرنگاران: با توجه به این سختی ها فکر نمی کنید در فقدان استودیو های مجهز فیلمسازی یا شهرک های سینمایی، لااقل داشتن یک سری انبارهای مجهز و به روز برای تأمین وسایل و ابزارهای دوران مختلف تاریخی یک ضرورت باشد؟

خدابخشی: کاملاً با شما موافقم! متأسفانه ما یک مجموعه انبار متمرکز برای جمع آوری و نگهداری از این وسایل نداریم. انبار شهرک سینمایی هم بیشتر شامل وسایلی مثل غُل و زنجیر، شمشیر و سپر و نیزه می شود که برای چنین کارهایی به کار نمی آید. چون وسایل و لباس های دهه 60 را خیلی جمع ننموده اند.

شیوه کاری من این است که بیشتر با خریدهای کم هزینه موافق هستم تا اجاره کردن وسایل. معمولاً وقتی کالایی را می خریم، ارزان تر در می آید تا این که برویم اجاره اش کنیم. در بیشتر کارهایی که این مدلی کار می کنیم، در نهایت انباری پر از آکسسوار برای تهیه نماینده باقی می ماند.

همه ما با وسایلی که در سریال زیرخاکی می بینید، بچگی کردیم و بزرگ شدیم

این موضوع سال هاست که یکی از دغدغه های من است. ما در دو بخش در شهرک سینمایی کمبود داریم؛ یکی بخش دکور و دوم بخش لوکیشن. لوکیشن های دهه پنجاه و شصت مثل خانه ها، کوچه پس کوچه، حتی مسجد و بیمارستان، باید برویم در سطح شهر به صورت پراکنده پیدا کنیم. اغلب آنها را تغییر داده اند و خیلی چیزها کاملاً به هم ریخته است.

از سوی دیگر آکساسواری که در این کارها استفاده می شود مثل موتور، دوچرخه، اتومبیل و خرده ریزهای خانه قابلیت آرشیو دارد. داشتن چنین انبارهایی به شکل حرفه ای می تواند جزء سیاستگذاری های سازمان صداوسیما باشد. ما هم مشتاق هستیم و می توانیم در طراحی و اجرای آن همکاری کنیم.

خبرنگاران: این وسایل می تواند در فراوریات بعدی هم به کار بیاید و به تدریج بر تعداد آنها هم اضافه خواهد شد...

خدابخشی: بله؛کم کم بایگانی می شوندو یک مجموعه بزرگ، طبقه بندی شده و جامع خواهیم داشت؛ فرض کنید در آنجا 50 دوچرخه چیده اند؛ 10تایش را بیاوریم سر این کار یا فرش و پشتی و ظروف و مبلمان و...آرشیو خیلی خوبی است که باید خود سازمان پیگیرش باشد. تلویزیون هرساله چند سریال تاریخی دارد ضمن این که برای پروژه های سینمایی هم قابل استفاده است.

صرفه جویی قابل توجهی در برآوردهای سازمان، صورت می گیرد اینها می تواند به عنوان سرمایه سازمان بماند در شهرک سینمایی باقی بماند و در کارهای بعدی می بینید که رقم بالایی را در بخش دکور و تأمین وسایل صحنه از برآوردهای اقتصادی پروژه جلو هستید.

خبرنگاران: برای پیدا کردن خانه شخصیت ها که بخش عمده داستان در آنجا می گذشت چه کردید؟

خدابخشی: خانه فریبرز (پژمان جمشیدی) در منطقه مرادآباد و خانه توران خانم (گوهر خیراندیش) در منطقه شوش بود. این دوتا لوکیشن تقریباً سه ماه دست ما بود. با کوشش فراوان توانستیم با هزینه بسیار کمی اینها را اجاره کنیم. کلید دستمان بود، خانه ها نگهبان داشت و گروه توانست با فراغ بال کار را پیش ببرد. برخی وقت ها مجبور بودیم کل این لوکیشن را جمع کنیم ببریم یک جای دیگر.

چون بازیگران درگیر کارهای دیگر بودند گاهی مجبور بودیم مثلاً دو ماه صبر کنیم تا یک بازیگر برشود، دوباره کل این خانه را بچینیم که پلانش را بگیریم و این زحمت ما را دو چندان می کرد. یعنی هماهنگی بازیگر و لوکیشن و ترتیب تصویربرداری هم سختی های خودش را داشت.

خبرنگاران: یکی از ضعف های سریال هایی که داستانشان در دهه پنجاه به این سو می گذرد، ضعف در طراحی صحنه است. ارزیابی خودتان در این زمینه چیست؟

خدابخشی: همانطور که اشاره کردم انصافاً اطراحی صحنه این مقاطع زمانی حتی تا نیمه های دهه هشتاد کار بسیار سختی است و معمولاً نگاه تیزبین بیننده ایرادات بسیار جزئی را هم پیدامی نماید.

در برخی کارها چه سینمایی و چه تلویزیونی می بینیم که زحمت زیادی کشیده می شود اما به جزئیات دقت نمی نمایند. مثلاً دیوار خانه قدیمی را رنگ زده اند، اما کاملاً تعیین است که این رنگ تازه است، در حالی که در فیلمنامه نیامده که مثلاً شخصیت ها تازه به آن خانه رفته اند.

برای آماده سازی خانه فریبزر ما خیلی از دیوارها یا وسایل را رنگ کردیم اما درکنارش کهنه کاری هایی را هم انجام دادیم تا نشان دهیم که در این خانه چند سال زندگی نموده اند.به نوعی درخشندگی این رنگ ها خنثی شده، روی اینها جرم گرفته و حتی پرده های خانه را هم طوری آماده کردیم که تعیین نشود آنها را همین الان گرفته ایم و نصب نموده ایم.

اگر دیوار قرار است کهنه کاری شود، پوستری که قرار است رویش بخورد هم کهنه کاری می شود، پونزی هم که آن پوستر را به دیوار الصاق نموده نباید براق باشد. همه اینها جزئیاتی بود که به کیفیت کار یاری می کرد و در جهت باورپذیرشدن سریال قرار می گرفت.

به تهیه نماینده و کارگردان پیشنهاد دادم که خیابان ها را به صورت پلاتو طراحی کنیم

آن پوستری که در بیمارستان و در سکانس دریافت جواب آزمایش دیدیم با این که در لانگ شات از آن رد شدیم، برای ما اهمیت داشت. فونت، نوع کاغذ و کیفیت چاپش که به آن دوره بخورد، اندازه کاغذ و.. همه اینها آن قدر جزئیات دارد که باید رعایت شود تا حتی روی زوم دوربین هم همه چیز واقعی به نظر بیاید. حتی آن اعلامیه ای که در سریال می بینیم، برای تاریخ همان موقع است. ما اعلامیه های مختلفی در کار می بینیم که باید مربوط به همان روزها باشد نه چند هفته پیش یا پس از آن.

این همان جزئیاتی است که عیار کار را بالا می برد. هر بار که حتی خود من در بازپخش کار را می بینم آن قدر جزئیات زیاد و ریتم کار تند است که تاره متوجه چیزهای جدید می شوم.

خبرنگاران: در خاتمه اگر نکته ای دارید بفرمایید.

خدابخشی: از شما متشکرم که به طراحی صحنه که از اجزای مهم اما کمتر قدردیده کارهای سینمایی و تلویزیونی است، اهمیت می دهید. همینطور از همه همکارانم در سریال زیرخاکی به ویژه در گروه طراحی صحنه که واقعاً زحمات زیادی کشیدند صمیمانه متشکرم.

جدا از مسائل فنی و هنری، برای من ارتباط دریافت عاطفی مخاطب با این فضاها نیز مهم بود. گاهی بعد از خاتمه تصویربرداری، برخی عوامل می آمدند با شور و شعف از وسایلی می گفتند که آنها را یاد دوران کودکی انداخته بود. یکی از همکاران می گفت این جایی که درست کردید، من را برد به زمان بچگی هایم، مثلاً این چیزها را داشتم و برایم می خریدند و....یادم هست یک بار یکی از عوامل سریال آمد و گفت که می شود در آخر کار این موتور گازی فریبرز را به من بفروشید؟ می گفت پدرم زمانی یکی از این موتورها داشت؛ من را سوار می کرد می برد بیرون می گرداند و می خواهم برای تولدش او را غافلگیر کنم!

برای خود من هم این سریال سرشار از نوستالژی بود. یکی همان موتور گازی فریبرز بود که وقتی بچه بودم با برادر بزرگم آقا مجتبی که شبیه همین موتور گازی را داشت برای خرید نفت بیرون می رفتیم و خاطراتش برایم زنده شد.

خاطره دیگر به سکانس آب آلبالو خریدن فریبرز در قسمت اول برمی شود که آن هم با برادر دیگرم آقا مهدی خاطره مشترک خنده داری داشتیم که بخشی از بهترین خاطرات دوران کودکی من است.

در بازخوردهایی هم که در این دو هفته داشتم، این موارد برای بیننده ها هم رخ داده و خاطرات گذشته برای آنها تداعی شده است. موضوعی که قطعاً برای من و سازندگان سریال زیرخاکی ارزشمند است.

4104/