مقبره سیدصدرالدین یادگاری از عصر صفوی در دشت چالدران

به گزارش مجله زیتوا، مقبره سیدصدرالدین در کوهپایه شمال شرق چالدران کناره جنوبی جاده آسفالته روستای گَل آشاغی منتهی به سعدل قرار داشته و یکی از مکان های مذهبی تاریخی مهم و قابل احترام برای اهالی این منطقه است.

میرسیدشریف الدین علی صدر قاضی عسگر شیرازی در اوایل سال 915 ه.ق بعد از قتل قاضی محمد به تنهایی به صدارت رسید، جد اعلای او میرسید شریف جرجانی، صاحب کتاب صرف میر بود که اصالتا اهل استرآباد بود ولی در شیراز سکونت اختیار کرد، ازاین رو به شیرازی ملقب شد.

او در سال 917 ه.ق به مشهد مقدس رفت و سِمت صدارت را به میر عبدالباقی یزدی سپرد، بعد از مراجعت مجدد به دستور او در سال 919 ه.ق به سِمت صدارت دست یافت، سید صدرالدین در سال 920 ه.ق در جنگ تاریخی چالدران که فرمانده قلب لشکر شاه اسماعیل بود به هنگام شروع مقاتله در اولین حمله لشکرعثمانی همراه با تعداد دیگری از ارباب مناسب به شهادت رسید.

دلایل و شواهد وجود مقبره سید صدالدین در چالدران

دلایل متقن و علمی برای اثبات وجود مقبره سید صدرالدین در چالدران وجود دارد که عبارت از وقوع جنگ چالدران و اشاراتی که مورخان به آن داشته اند، مطالعات باستان شناسی و اظهار نظر و باورهای اهالی هستند.

مورخان متعددی در منابع تاریخی به واقعه دشت چالدران اشاراتی داشته اند، از جمله علی اکبر دهخدا چالدران را نام یکی از دهستان های دوگانه، بخش سیه چشمه ضبط و موقعیت آن را به طور دقیق بیان و به جنگ نیز اشاراتی نموده است.

گرانتوسکی نیز به واقعه چالدران در نزدیکی چالدران اشاره نموده و موقعیت محل را تعیین می نماید، سرجان ملکم وقوع حادثه را در سرزمین آذربایجان و دشت مذکور دانسته و از میر سیدشریف صدرالصدور نامی اسم می برد که یکی از امرای شاه اسماعیل صفوی بوده و در آن جنگ به قتل رسیده است.

محمدجواد مشکور نیز در کتاب خود محل دشت را در نزدیکی ماکو نوشته است: سلطان سلیم اول در سال 918 ه.ق به سلطنت نشست، وی یکی از نیرومندترین پادشاهان عثمانی است، پس از کشتن 40 هزار تن از شیعیان آن نواحی از هفت ساله تا 70 ساله به ایران لشکر کشید و در سال 920 ه.ق جنگ سختی در چالدران بین طرفین روی داد.

در سال 1370 شمسی مطالعات باستان شناسی به سرپرستی بهمن کارگر عضو هیات علمی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی به منظور اطلاع از وجود قبر سیدصدرالدین در محل شروع شد که در این مطالعات هیات مذکور چهار گمانه پژوهشی به ابعاد مختلف در اطراف بقعه باز کردند که در دو مورد از گمانه ها به قبور قدیم اسلامی بر خورد کردند که در هر دو مورد از سنگ های قلوه ای برای دیوارسازی جانبی قبر استفاده شده بود.(کارگر :1370)

کشف بقایایی از اسکلت خردشده

هیات همچنین در آنالیز کالبد بیرونی قدیم مقبره بقایایی از اسکلت خرد شده فرد خردسالی را یافت که قراین موجود نشان داد استخوان ها از محل دیگری به این محل انتقال و در کنار ضلع مقبره دفن شده است.

نتایج مطالعات نشان داد که مقبره مذکور از داخل به شکل مدور و از بیرون شش ضلعی است و بنای آن از سه ماده اصلی سنگ، ملاط، کاه و گل ساخته شده است، سنگ ها از نوع آتشفشانی اسیدی متعلق به کواترنر بوده و عمدتا به رنگ سفید هستند.

بخش اعظم آنها از سیلیس تشکیل شده و دارای مقداری میکا-پیروکسن و فلدسپات هستند، این سنگ ها در برابر فرسایش مقاومت چندانی نداشته و به سادگی پوسته پوسته می شوند. تنها بخش هایی که حاوی سیلیس زیاد هستند در برابر فرسایش و هوازدگی مقاومت می نمایند، حاصل تخریب و فرسایش سنگ های یاد شده تشکیل خاکی به رنگ سفید تا خاکستری متمایل به قهوه ای است که علی رغم تراکم پذیری زیاد آن باربری(تحمل وزن) زیادی را ندارد.

در محدوده بقعه و قبور اطراف چهار مخروط افکنه دیده می گردد که قطر رسوبات موجود در کف آنها از رأس مخروط واقع در دامنه ارتفاعات تا قاعده آن در دشت به تدریج ریزتر می گردد.(کارگر: 1370)

هنگام کاوش تعیین شد که بالا بودن آب های تحت الارضی، پی مقبره و قبور شهدا را غرقاب نموده است، که علت آن به احتمال قوی تخلیه آب های زیرزمینی در انتهای مخروط افکنه در اثر انباشته شدن رسوبات و به احتمال کمتر مربوط به تغییر جهت حرکت آب چشمه بالادست بنا یا هر دو اینها است.

باورها و ادعاهای اهالی برای وجود قبر یکی از اولاد پیامبر (ص)

باورها و ادعاهایی که از اهالی محل به خصوص پیران سال خورده در روستاهای اطراف دشت چالدران که سینه به سینه منتقل شده از دیگر دلایل وجود قبر یکی از اولاد پیامبر(ص) در این مکان است و از این رو اهالی چالدران با توجه به پندارهای گذشته همیشه به زیارت این مکان مقدس می آیند و وظایف دینی خود را در کنار هویت فرد مدفونی که در میان مردم شهرت دارد به جای می آورند.

مضافاً این که در کشور ترکیه کنونی نیز در منتهی الیه شرق آن کشور در زمان صفویه بخشی از خاک ایران بوده، دشت مرکزی به همین نام چالدران در استان دغوبایزید وجود دارد.

نوع معماری آرامگاه سیدصدرالدین

باید به این نکته اشاره نمود چون عدد شش از اعداد مقدس اوایل دوره صفوی است، عدد مذکور در آرم سلطنتی دولت صفوی به صورت کلک شش پر (رَزِت) محاط در شش ضلعی منتظم جای گرفته است.

همین اعتقاد در ارسال ضریح شش گوش برای مقابر امام حسین(ع) و فرزندش علی اکبر (ع) ذی مدخل بوده است و از علاقه شدید آنان به این اسطوره استقامت، مظهر شهادت حکایت می نماید.

فرم مذکور به صورت لوحه ای از اجزای اصلی قسمت خارجی (قبله قاپوسی) بقعه شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی محسوب می گردد و خاصه آنکه مذهب فوق در مقبره شیخ حیدر بدو صورت متجلی است.

تکرار فرم با کاشی در انتهای ساقه آجری آرامگاه، بقیه فرم در دو طرف سردر مقبره. در محل گفته شده از داخل برخی از قبور در محوطه معروف به شهیدگاه واقع در مجاورت حرم خانه، سنگ های مسطحی به شکل شش گوش به دست آمده است.

دیواره این قبور از طریق آجر نظم یافته و روی آنها را سنگ های مکعبی عظیم و کتیبه دار پوشانده است، اینان مریدان خالص شیخ حیدر بوده اند که در جنگ شیروان در رکاب مرشد خود و در راه اعتلای مذهب تشیع به شهادت رسیده اند، بنابراین استفاده از عدد مذکور در ایجاد پلان شش ضلعی در مقبره شیخ صدرالدین وزیر اعظم شاه اسماعیل صفوی حاکی از اعتقاد بی چون و چرای شیخ به سلسله صفوی اسماعیل، مرشد عامل و نهایتاً به علی و اولاد علی(ع) و نیز اعتقاد پایدار به بانی تشیع امام جعفر صادق(ع) می تواند محسوب گردد.

مقبره شیخ صدرالدین از حیث پلان با آرامگاه شیخ حیدر تفاوت دارد، اما در نحوه کرسی چینی سنگی، سنگ های نما، استفاده از ملاط ماسه و آهک در بنا با مقبره منفرد فوق هماهنگ است.

مقبره شیخ صدرالدین از حیث نحوه تراش سنگ، کاربرد آنها در بنا و نیز کارگذاری سنگ های کوچک برای حفظ فرم بنا با بنای گنبددار کوچکی که سابقاً در مجاورت حرم خانه بقعه شیخ صفی در اردبیل بوده و در حال حاضر برچیده شده، قابل مقایسه است.

به همین دلیل انتخاب مقبره به اوایل دوره صفوی محتمل به نظر می رسد، ذکر این نکته لازم به ذکر است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال 1378 به دلیل تکریم محل از سوی اهالی چالدران با حفظ پلان مقبره مکشوفه، یادمان آجری گنبددار در اطراف آن احداث کرد که نقشه آن الهام گرفته شده از بنای اولیه مقبره است.

این یادمان دارای کرسی چینی از جنس سنگ های سفید تراش خورده است که ارتفاعی حدود دو متر را شامل می شو د و به منظور زیباسازی آن از اره تزئینی در قسمت فوقانی کرسی چینی ایجاد نموده اند.

ایوان رفیع و زیبای مقبره در سمت جنوب آن تعبیه شده و تزئیناتی همچون مقرنس کاری آجری و قاب بندی در آن به کار رفته و نور گیرهای داخلی، قسمتی از نور داخلی یادمان را تاُمین می نمایند.

وزارت کشور در سال 1376 به پاس احترام به شهدای جنگ چالدران جاودانه کردن جنگ شاه اسماعیل صفوی با سلطان سلیم عثمانی که در سال 920 ه.ق به وقوع پیوست، بخش سیه چشمه را به فرمانداری ارتقاء و نام آن را به چالدران تغییرداد.(کارگر بهمن: 1370)

* گزارش از ابراهیم خرازی، کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی

مقبره سیدصدرالدین در کوهپایه شمال شرق چالدران کناره جنوبی جاده آسفالته روستای گَل آشاغی منتهی به سعدل قرار داشته و یکی از مکان های مذهبی تاریخی مهم و قابل احترام برای اهالی این منطقه است.