موزه قلعه جلال الدین گرمه از جاذبه های گردشگری خراسان شمالی است - مجله زیتوا

قلعه جلال الدین یکی از برجسته ترین قلعه های نظامی خراسان شمالی قلمداد می شود که در سده های شش و هفت هجری ساخته شد. در سال 1386 بازسازی بنای این قلعه آغار شد. پس از چهار سال در سال 1390 خورشیدی موزه مردم شناسی قلعه جلال الدین در گرمه بازگشایی شد.

تاریخچه

شهرها و آبادی های شمال خراسان در تمام دوره های تاریخی، پیوسته مورد تهاجم اقوام بیابان گرد و چادرنشین آسیای مرکزی و شمالی بوده اند. از همین رو ساخت قلعه ها، دژها و بازوبندی شهرها اهمیت می یافته است. شهرهای جاجرم و گرمه نیز با موقعیت ویژه راهبردی خود بر سر راه های مواصلاتی و تجاری از این قاعده مستثنی نبوده و قلعه جلال الدین در مجاورت آن با توجه به گنجایش محدودش بدون تردید نقش یک مقر دیده بانی و دژ نظامی را ایفا میکرده است.

با توجه به ویژگی های معماری و بررسی های باستان شناختی اجرا شده تا به امروز، کارشناسان قدمت این اثر تاریخی را در حدود سده های 6 و 7 هجری قمری مقارن با حکومت خوارزمشاهی و هجوم مغولان به ایران دانسته اند.

ویژگی های معماری اثر

قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع 5 متری نزدیک به 3 متر ضخامت دارد. روی هم رفته بلندای بارو در ضلع شرقی حدود 15 است.

این قلعه به صورت یک شش ضلعی تقریباً منتظم روی سطح ناهموار و صخره ای تپه ای احداث شده است. موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دوچندان میکرد.

فضاهای درون برج های استوانه ای بدون هیچ روزنه به بیرون فقط از طریق یک ورودی با حیاط قلعه مرتبط می شوند. کشیدگی و بلندای این ورودی ها شکل معماری ویژه ای را ایجاد کرده است.

در تراز فوقانی برج ها، به جز برج ورودی که قسمت بالایی آن تخریب شده، اتاق هایی با طرح چلیپا وجود دارد که هرکدام سه روزن تیرکش به سمت بیرون قلعه دارند. کف فضاها در این تراز با ملاط سفید رنگ و ضخیمی اندود شده است.

در کف برج ها و راهروهای تراز فوقانی باروی قلعه خمره هایی به بلندی حدود 1 متر و قطر داخلی 65 سانتیمتر در کف برج ها و راهروها تراز فوقانی کار گذاشته شده که در مواقع نیاز آب یا آذوقه موردنیاز را تأمین میکرده است. هر یک از این خمره ها نزدیک به 150 لیتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع 128 خمره موجود در فضاهای مختلف برآورد می شود در این ظروف حدود 19000 لیتر یا 20 تن مایع یا غله ذخیره میشده است. با توجه به رسوب گرفتگی بدنه خمره ها احتمال نگهداری مایعات در این خمره ها بیشتر است.

به علاوه چاهی به قطر حدود 3 متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده است که امروزه تا حد زیادی با نخاله و خاشاک پر شده و عمق اولیه آن قابل تشخیص نیست ولی به استناد متون تاریخی عمق زیاد داشته و شاید دسترسی ساکنان قلعه به منبع آب دائمی را فراهم میکرده است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است.

معرفی جلال الدین های شهیر تاریخ ایران

باتوجه به اینکه با قطعیت نمیتوان نام قلعه را به هیچ کدام از شخصیت های معروف جلال الدین منسوب کرد در ضلع شرقی قلعه موزه در طبقه اول به معرفی شخصیت های معروف قلعه جلال الدین پرداخته شده که در آن نام آثار و احوال این شخصیت ها به صورت جداگانه معرفی شده است.

پرده خوانی موزه قلعه جلال الدین

یکی از ویژگی های منحصربفرد این موزه قلعه که آنها ازنظر محتوایی از نمونه های مشابه خود متمایز ساخته، شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است که نوعی نمایش مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش، داستان تصویری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می شود که طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و معایب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می شود.

برج های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است از ویژگی های منحصربفرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هرکدام از برج ها به صورت جداگانه است.

در این نمایش کسی با عنوان پرده خوان ازروی تصویرهایِ منقوش بر پرده، وقایع تاریخی، مصائب اولیای دین - به ویژه اولیای مذهب شیعه - را با کلام آهنگین روایت می کند.

سایر قسمت های نمایشی موزه در راستاهای بازدید قرار گرفته که این امکان را به بازدیدکننده میدهد که ضمن حرکت در راستا و مرتفع ترین قسمتهای قلعه، با ویژگی های معماری، مصالح بکار رفته، خمره های تاریخی بجا مانده از دوران اولیه موجود در میان راهروها و برج ها در طبقه فوقانی از نزدیک آشنا شود.

این بنا به دلیل ویژگی های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال 1356 به شماره 1577 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.